Under the shadow of the terrifying events in Paris last week, I read about the interview that both Habermas and Derrida had with Borradori about Philosophy in times of terror. This dual interview, the other being with Habermas, took place in the aftermath of the Al-Qaeda attack on the Twin Towers.
Derrida thinks that it is difficult to make clear whether such a happening as in Paris is a genuine or major event. You never know for sure where an event begins and ends. Has it already roots in the past or does it foreshadow happening in the future?
As the reviewer David Reinhart stresses both Derrida and Habermas take a moral position when they ask “To whom or what am I responsible? “. But there is a “gap  between a time of response and a responsibility to time.” The last issue does imply that there will never be a definitive, concluding judgement of responsibility (outside time). Not for my own responsibility, nor for such atrocities as terrorist shooting and bombing, nor the bombing of IS in Syria by the allied forces.
Habermas thinks an essential point is: “the critical power to stop violence, without reproducing it in circles of new violence, can only dwell in the telos of mutual understanding and in our orientations towards this goal” (p.38 German version p.63)
In this very true statement, I miss the logical analysis, that even if this is an essential point in stopping violence, it might be necessary, but this does not conclude how it happens. It appears not a sufficient reason to explain, if something is necessary, to achieve a goal that is not in itself evident. We could also conclude that the lack of mutual understanding is just an explanation why violence still did not stop.
If I declare myself a humanist, this would include, that intentions toward mutual understanding should be in itself rewarding and as such in causa sui, it should provide in its own motivation.
The fact that mutual understanding does deliver us a series of advantages is not sufficient to explain why it happens. Even if it became part of our survival toolbox of evolution, due to blind selection, we could expect that evolution would offer us some drive or urge for mutual understanding.
Only if mutual understanding is in itself rewarding, or we do feel the intrinsic logic with which mutual understanding does deliver these advantages, it would offer a sufficient explanation. In both cases, mutual understanding has to be an autonomous order of the universe.
Where Derrida tries to think ethics as a possible or necessary regulatory idea, he makes three types of reserve. Reinhardt calls that in his review apocalyptic reserve. At first there is a wrestling between the possible in (infinite) future and the impossible in the present. Derrida does not explain further, but I would like to meditate on this somewhat more. Suppose we think about virtual possibilities in the infinite future. There are infinite possibilities available, as long as the future is infinite, of course. But suppose that my life ends, or – to take its apocalyptic e.g. eschatological seriously – when the end of times would arrive, then I presume of the infinite possibilities, lots of them are still not realized. Do they deserve to be called possibilities still then? And if not, should I call them possibilities just now, before the end of time does arrive? And if not, how could I discern real possibilities from not real possibilities as long as the day of Apocalyps did not arrive?
On the opposite Derrida sees the impossible. That is certainly an impossibility of the present. But I read in his statement a warning, that there is a range of impossibilities, that looks like to remain impossible in future too. As such this realm of the impossible is not the realm of the ideal, the virtual. As such it is very real, Derrida says. It offers hard boundaries of restriction and limitation.
This resembles the position Kripke takes in his famous treatise on modal logic: naming and necessity: We should not look for possibilities like with a telescope from another planet. We should take the possibilities in possible worlds that depart from a feasible shared common world.
What does this learn us about terrorism, apart from being patient as Derrida concludes? To rely on too idealistic ends like total equality of people is to rely on the impossible. And if we wait for a very, very, very special opportunity, we could be waiting for a faraway possibility, which could in the end be no possibility at all.
As a second reserve Derrida provides a kind of paradox. In order to be a regulatory idea, any actor has to step outside the law and rules and norms. As Derrida states, as long as we follow rules, we do not create new regulation, but follow the rules as an automaton. Isn’t this a real paradox? Can we really step outside rules, and deliver a contribution to (new) regulation?
What does this learn about terrorism? Perhaps that we have to step outside current international laws that turn our behaviour into automatic reproduction of our privileged dominance and power position, which would not offer any insight in the causes and prevention of terrorism.
The third reserve Derrida makes has to do with the indispensable imaginary realm. We cannot think without creating our language and our imaginations. And imaginations bear in themselves illusions and distortions. Lacan would call them fantasies and constructions. If we have to act in the real world, how can we rely on our awareness, thinking and thoughtful evaluation, if that is the locus of illusory imagination that separates us from reality itself?
Finally, what would this learn us about terrorism? Especially the mass-media has turned into an instrument of show-off for terrorists of IS. This is also the realm of the  imaginary and fright, but not the order of the real. If we try to influence terrorism, we should not rely simply on our imagination. We should at least try as hard as possible to achieve a kind of deconstruction that Derrida proposes. Though, we might also question the possibilities of deconstruction. This reminds me of Althusser who came to criticize Marxism as theoretical ……
But most of all we can revisit the question whether mutual understanding and open communication is rewarding in itself. In the same manner as love is able to bridge inequalities. But this does not prevent love to become ever victim of violence. …
This reminds me of Deleuze speaking about a flight-line as a deregulating process that will always accompany reality, even where power-relations are robust. This flightline might be also be connected with ‘the new’, where the really new will always escape the powerplay. Though, this does not mean that all the new that is important or valuable does survive.  This ‘new’ bears in it again the question whether the attacks in Paris are indeed a ‘new’ major event, changing the order in the world. The future will tell us some.

David Reinhart: review Philosophy in time(s) of terror.
Habermas & Derrida: Philosophie in Zeiten des Terrors, 2003 / 2006

Ik heb gisteren God is Gek gelezen van Kluun. Lees je in een paar uur uit, een aanrader.

Hij stelt telkens dezelfde vragen aan bekende personen, aan echte levende en virtuele, overleden helden zoals filosofen en wetenschappers. Aan het einde van het boekje stelt hij de vragen nog eens aan zichzelf: hij weet het niet, maar hij denkt er wel zo het een en ander van.

Laat ik mezelf eens die vragen stellen.

Bestaat God?

Dat is voor mij een onbeantwoordbare vraag, want ik weet niet wie of wat God is, dus kan ik moeilijk oordelen over zijn bestaan of werken. Ik geloof niet in een superbrein met almacht die in z’n eentje en volgens zijn eigen ontwerp de wereld schept.
Maar om maar aan te geven hoe moeilijk ik die vraag vind: ik geloof wel in het bestaan van eenheid en relaties tussen van alles en nog wat in de wereld. Eenheid en verbondenheid zijn denk ik belangrijke gedachten die voor mij verbonden zijn met religieus gevoel (of zoiets).

Bestaat er een hoger doel in de wereld?

Dat lijkt mij een verkeerde vraag. Ik denk niet dat er een hoger doel bestaat buiten de wereld. En het is onzinnig om te vragen naar het bestaan van een hoger doel, maar dan buiten mezelf en andere mensen en weldenkende dieren om. Bestaat er een hoger doel in mij? Weer een verkeerde vraag. Ik denk niet dat we moeten spreken over het bestaan van een doel. Ik ben vooral verwonderd als ik eraan denk dat ik een hoger doel kan (be)denken. En ik ben ervan overtuigd dat het (be)denken van een hoger doel bijdraagt of (laat ik voorzichtig zijn) kan bijdragen aan de kwaliteit van het leven. Als je immers dat hogere doel gaat gebruiken om andere mensen, dieren en de wereld af te slachten voegt het minder toe dan het vernietigt. Is het misschien God die dat hogere doel voor mij bedenkt? Het maakt mij niet uit wie of wat zich in mij en met mij vermengd en met mij samen tot verwondering komt over een hoger doel: liefde, kunst, schoonheid.  Ik zie mijzelf niet zo strict gescheiden van andere mensen of dieren of de wereld. Kan mij het schelen als je een stukje inspiratie in mij als God benoemd of als evolutionaire overlevingsdrang?

Bestaat er een leven na de dood?

Die vraag is op zichzelf al verwarrend. Want mensen die deze vraag stellen bedoelen nooit, of je eraan moet twijfelen dat je kinderen na jouw dood nog bestaan. Of dat de wormen zich tegoed doen aan … Nee, deze vraag gaat om de gedachte dat jij of ik, een mens van vlees en bloed samenvalt met een persoon uit één stuk, met een eigen identiteit en bewustzijn. En zou die identiteit dan dat bewustzijn na de dood van het lichaam misschien voortleven in andere gedaante of locatie? En dan graag wel met enig gevoel voor continuïteit en herinnering van het voorgaande leven (en eerdere levens) want anders is er weinig voor te stellen bij het voortbestaan. Dan heb je gewoon weer een nieuw of ander leven. Nee, het moet toch een beetje hetzelfde zijn. En liefst wordt je dan ook nog beloond voor de ontberingen die je in het aardse hebt doorstaan.
Ik ben geneigd te denken dat er leven is na de dood, maar dat antwoord is misschien een beetje bevreemdend ja. Als ik dit zo opschrijf, of met jou of een andere vriend zit te praten, dan deel ik met jou een stukje identiteit. Sterker nog, samen met anderen bouw ik mee aan identiteit, waaraan ik mij laaf, waarin ik (meestal) woon. Die identiteit is voor mij niet zo vast. Is die van mij? Ik zie veel meer overeenkomsten tussen wat ik herken in identiteit rondom mij, en wat andere mensen doen. Dat kleine schilletje wat ik op uitnodiging misschien vertel over wie ik ben, maakt mij nog niet tot een losgeslagen, gesepareerd wezen?
Het is ook niet zo, dat je jezelf als persoon met veel moeite kunt verbinden met de omringende wereld. Het is eerder andersom: Je kunt jezelf als persoon niet onttrekken aan permanente invloed en verbinding met de omringende wereld.
Kortom, ik geloof niet in de principiële autonomie van mensen. Ik geloof dat autonomie eerder als een sociaal/juridische dan als een wezenlijke (essentialistische) term begrepen moet worden. Het ontbreken van die principiële autonomie maakt dat een onbestemd gevoel over identiteit bij mij wordt versterkt. Het lijkt mij een weinig zinvol idee dat mijn identiteit zich autonoom door de wereld zou worstelen.
Wat gebeurt er wanneer ik dood ga? Er gaat een lichaam dood, zoals we dat noemen. Maar wat we in het dagelijks taalgebruik met leven of liefde of identiteit bedoelen, is al bij leven en welzijn en lijden veel meer dan het begrip levend lichaam. Als ik nu bij leven en welzijn al mijn identiteit deel met jou en met mijn vrouw en kinderen, en de kneuterige Hollandse zuinigheidscultuur. Wat zou ik mij dan druk maken, dat wat we met z’n allen opbouwen aan identiteit en leven plotseling zou ophouden te bestaan, als er één zo’n lichaam tussenuit piept?

Voor mij is dit een troostrijke gedachte

Dan vraagt Kluun er telkens achteraan: weet u dat zeker?

Ik ben zowel uit filosofische grond als uit  levenservaring  overtuigd, dat alle zaken waarvan we het ‘bestaan’ bevragen een rationele constructie vereisen, vanuit allerlei afspraken en situering in een menselijke omgeving met menselijke verhoudingen van ruimte, tijd en sociale verhoudingen en historisch geheugen en ga maar door. Deze constructie is nodig om het ding of de persoon af te bakenen, te scheiden van de rest van de wereld, en de tijd stil te zetten. En verandering, want iets dat onder je handen verandert, kan je moeilijk op zijn bestaan bevragen. Dat geldt – denk ik – even hard voor een god, een persoon als voor materiële zaken zoals een tafel of een tekst in een boek. Daardoor ben ik aardig doordrongen van de onzinnigheid van vragen naar bestaan, en het verankeren van allerlei zekerheden in het bestaan van iets anders (zoals God).
Je zou kunnen zeggen dat het bestaan van iets dat je niet weet irrelevant is, tenzij je nu al in verbinding staat met dat onbekende iets, en terwijl door die verbinding al wederzijds invloeden worden uitgewisseld. Feitelijk zeg je daarmee dat dat iets een deel is van jou. Het is onzinnig om tegelijkertijd de noodzaak en invloed van dat iets te claimen, en tegelijkertijd te betogen, dat dat iets autonoom ten opzichte van jou bestaat.

Autonomie, God, waarheid, werkelijkheid. Het zijn kunstzinnige creaties. Het soort creaties die je telkens opnieuw moet creëren, net zoals een muziekstuk alleen bestaat, als je erbij bent, liefst meespeelt, luistert, je verwondert en je laat ontroeren.

In de Volkskrant van 24 december stonden twee columns die wat met elkaar hebben.
De éne van Arjan Markus spreekt over de ontroostbare atheïst. De andere is een interview met Klaas Hendrikse, die zich atheïstische dominee laat noemen.

Eerst maar de ontroostbare atheïst. Ik herken mij wel in die ontroostbare atheïst. Ik krijg altijd tranen in mijn ogen als ik klokken hoor luiden, en als ik in een kerkdienst beland, voel ik mij ontroostbaar als de zegen van de priester aan mij voorbij gaat.
Markus noemt zichzelf theoloog en godsdienstfilosoof. Dat vind ik een interessante combinatie. Ook bij mij kruipt het filosofisch bloed waar het niet gaan kan. En religie heeft ook mijn belangstelling.

De boodschap van Markus is dat de atheïst geen troost kan vinden. Omdat de troost van het ritueel zoals het avondmaal voor atheïsten niet hetzelfde is als voor gelovigen. “Het belangrijkste dat troost biedt is niet het ritueel maar dat waarnaar het verwijst” , schrijft Markus. En daarna: “De eenheid en verzoening die gelovigen onderling ervaren is daar namelijk gebaseerd op de eenheid die ze menen te ervaren met God. “ Dat woordje ‘menen’ heeft Markus goed gekozen. Maar daarna blijkt dat Markus ook meent, wat al die andere gelovigen menen te weten. En daarin klinkt door dat hij meent, dat de gelovigen daarmee een unieke ervaring delen waar de atheïsten niet bij kunnen. Markus wordt essentialist. Wat gelovige mensen ‘menen’, blijkt volgens Markus in essentie een unieke en gedeelde ervaring onder gelovigen.
Hiermee laat Markus blijken, dat hij even zijn filosofische pet afzet, en full-blown theoloog of dogmaticus is geworden.
Wie zegt nu dat al die gelovigen die het avondmaal delen dezelfde troost ervaren? Alleen omdat de eenheid van gelovige en God in de Bijbel staat? En wie zegt nu dat atheïsten met elkaar niet een andersoortige unieke ervaring zouden kunnen delen, die zou maken dat zij met elkaar en in hun omgeving en in hun ritueel troost zouden vinden, even waardevol en gevoeld als gelovigen dat zouden ervaren. (Sorry lezer voor al deze ‘zouden’ voorbehouden. Ik wil nu graag even filosoof blijven en geen dogma’s in de plaats stellen van Markus pleidooi.)
Misschien kunnen die atheïsten met elkaar wel wat filosofische wijsheden uitwisselen die de Goddelijke verwachtingen compenseren. Of elkaar vinden in een ideaal, Greenpeace, de voedselbank, in een hobby, in de kunst…
Sociaal gezien is het wenselijk dat je met een groepje andere mensen een ervaring deelt, en die ervaring met elkaar zo bijzonder noemt, dat je je met de groep daarin onderscheid van de rest van de wereld. Het is fijn om tot een groep te horen (nu mag het wel eens absoluut gesteld) en daarvoor moet je iets aparts samen beleven. Zo’n aparte beleving kan je bereiken door met elkaar als groep een ritueel uit te voeren.
Daarmee wordt de ene ervaring nog niet beter dan die van een andere groep. Maar wel uniek. En die nuance mis ik bij Markus. Je krijgt toch het idee dat geloven beter is dan atheïst zijn, omdat de troost van de gelovige beter is.
“Toch denk ik dat dit project gedoemd is te mislukken” schrijft Markus. Dat lijkt voor Markus een profetische zinsnede. Hij lijkt te geloven dat de god zelve een doem heeft afgeroepen op dit project. Het zou helpen als Markus de volgende column zich wat meer filosofie zou betrachten en wat minder theoloog. Maar dank voor de term ‘ontroostbare atheïst’.

Een vergelijking met het interview van Klaas Hendrikse op dezelfde dag (Kerstavond) in de Volkskrant dringt zich op. Hoe genuanceerd kiest deze zijn woorden. ''Toen het Nieuwe Testament werd geschreven, was het jonge christendom zich een plaats aan het verwerven te midden van de toen gangbare religies. Om Jezus geloofwaardiger te maken dan zijn concurrenten, moest hij ten minste kunnen wat zij konden. Dus liep hij over water, vermenigvuldigde hij brood, veranderde hij water in wijn en - het allergrootste wonder - stond hij op uit de dood. In de bijbel staat niet één wonder van Jezus dat al niet eerder door een heidense godheid of door een oudtestamentische profeet was verricht. De vraag of Jezus die wonderen echt heeft gedaan, is niet belangrijk. Maar omdat ze aan hem zijn toegeschreven, is hij toch van grote betekenis.”
Hendrikse noemt zichzelf alleen priester. In vergelijking met de eerder genoemde Markus, vind ik Hendrikse hier echter een filosofische diepgang verwoorden die ik in de zelfbenoemde filosoof Markus node mis.

Ik blijf erop hopen dat ik een troostbare filosoof ben.

Waarom moeten we eigenlijk gezond leven? Ons schoonheidsideaal is al lang geen gezondheidsideaal, maar een reclame- en marketingsinstrument. Jammer dat achterliggende vragen zelden gesteld worden. Waarom willen we eigenlijk gezondheid? Vrede? Gelijke kansen in het onderwijs? Iedereen die kinderen van een jaar of zes heeft meegemaakt weet dat het vragen naar 'waarom' oneindig kan worden opgerekt.

In pogingen tot antwoord is wel een patroon te herkennen. Die vraag naar het 'waarom' is niet neutraal. Aan 'waarom' zitten voorwaarden, waaraan een antwoord moet voldoen om geldig te zijn. Het 'waarom' van gezondheid moet gebruik maken van argumenten of principes die hoger zijn of belangrijker dan gezondheid. Zoals: anders ga je dood. Of: dan leef je langer, maar dat is al weer twijfelachtig. Krijg je meteen een wedervraag: Waaraan moet dat langer leven dan voldoen? De gedachte van een laatste principe is dat je stopt met vragen naar 'waarom'. Niet omdat het niet kan, maar omdat het letterlijk onzinnig is omdat het laatste argument in menselijke zin ontwijfelbaar overtuigt. Als iemand zegt: "anders ga ik dood" kan je moeilijk zeggen: "Nou en?"

We leven in een individualistische cultuur. Dat blijkt er uit dat bij het zoeken naar die hogere, achterliggende principes vooral naar motieven op individueel niveau wordt gezocht. En dan vaak gegeneraliseerd naar een "algemeen menselijk" niveau. Argumenten worden ontleend aan een mensvisie of antropologie. Dat wil zeggen een min of meer samenhangende, vooral cultureel bepaalde visie op wat de mens is, en hoe die in de wereld staat. De pijlers van zo'n mensbeeld bepalen wat als allerlaatste principes overeind blijft staan. In een individualistisch mensbeeld kom je dan terecht bij principes als 'overleven', succes hebben, geld verdienen, complimenten of erkenning krijgen, verzorgd of verwend worden.

Een mooi voorbeeld van een model met achterliggende principes vind je in de psychologie. De grondlegger van de Transactionele Analyse, Eric Berns, heeft als gedachte dat voor iedere mens 'schouderklopjes' (strokes; in letterlijke en figuurlijke en psycho-analytische zin) het allerbelangrijkste zijn. Alle gedrag bestaat in feite uit sublimaties of projecties of compensaties van schouderklopjes.  Freud maakte eerder furore met zijn libido en later de doodsdrift. Als je eenmaal zo'n principe hebt, ga je vanzelf alles naar zo'n principe terugredeneren.

Kan het ook anders? In ieder geval leert de historie dat niet altijd het individualistische mensbeeld prominent was. We hebben een tijdje geloofd dat 'macht' op zich als een drijfveer werd beschouwd. Er zijn ook altijd mensen te vinden die kunst als laatste zin en doel zien. Maar ook het behoud van onze cultuur (wat is dat ?) is in feite niet een individueel principe. Om maar te zwijgen van het voorbeeld dat zelfmoord terroristen stellen.

Kan je vanuit verschillende visies elkaar dan helemaal niet begrijpen? Misverstanden liggen voor het oprapen. Maar heimelijk weten velen dat die individualistische motieven niet helemaal kloppen. Doen we het wel helemaal voor ons eigen bestwil?

Waarom moeten we eigenlijk gezond leven? Omdat anderen aan ons ongezond eten verkopen. Omdat de politiek bang is dat de zorgkosten onbetaalbaar worden. Omdat firma's aan gezondheid verdienen. Omdat je daar mooie dramatische televisie over kunt maken. Zijn dit betere verklaringen? In ieder geval wel andere. En dat is soms best aangenaam ter afwisseling.

In de biologie geldt de evolutietheorie als een groot goed. Survival of the fittest is daarbij een populaire slogan, sinds Darwin. De theorie is zo eenvoudig. De sterkste en slimste wint de concurrentie van zijn soortgenoten en heeft meer kans zich voort te planten. Ja nogal wiedes. Maar wat maakt nu dat die sterkste of slimste zo sterk of zo slim is en dat dat wezen (of mens) die sterkte of slimheid aanwendt om zich voort te planten? Het antwoord van de klassieke evolutieleer is, dat de evolutie blind is. Niemand heeft de sterksten gezegd dat ze sterk moesten zijn en de slimsten dat ze slim moesten doen. Maar alleen wanneer de sterksten dat voordeel benutten om zich voort te planten dan kregen zijn of haar kinderen die sterke genen en sterk gedrag mee. Het is waarschijnlijk niet zozeer deze oerstrijd om de sterkste rechten die tegenstanders van de evolutieleer zorgen baarde, maar meer de suggestie dat de evolutie blind was. Er zijn bovendien veel mensen die die blindheid van de evolutie met een korreltje zout nemen, en er vanuit gaan dat individuen van nature en bewust streven naar dominantie en het doorgeven van hun genen aan zoveel mogelijk nakomelingen. Die suggestie van bewust denken en streven is dubieus. Maar als je aanneemt dat in genetische variatie ook het gedrag meevarieert, dan is het begrijpelijk dat succesvol voortplantingsgedrag zichzelf voortplant.

Veel gelovigen die twijfelen aan de evolutieleer, zullen de blindheid van evolutie betwijfelen, omdat ze menen dat een hogere macht (noem hem of haar GOD) meestuurt in de wereld. Als je die invloed veronderstelt, kan het nog steeds zo zijn dat de sterksten en de slimsten op de wereld overleven, maar dan kan je zeggen dat GOD de mensen en dieren sterk of slim maakt en hen nakomelingen schenkt. De survival is niet het probleem. Noach was ook een surviver. Die blindheid die Darwin veronderstelde is in feite hetzelfde als een ontkenning van een hogere macht die de evolutie stuurt. Dat is hetzelfde als een ontkenning van een godheid. The Origin of Species stamt uit 1859, Die fröhliche Wissenschaft van Nietzsche uit 1882 en Also Sprach Zarathustra in 1887. Nietzsches uitspraak dat God dood is, kwam dus eigenlijk niet uit de lucht vallen.

Er is nog iets aan de hand met die 'survival of the fittest'. Het klinkt als een waarheid als een koe. Iets waar je niet omheen kan, waarmee alles gezegd is. Maar is het eigenlijk wel een waarheid? Is survival of the fittest eigenlijk wel iets wat je wetenschappelijk kunt toetsen? Stel dat je een hele sterke vent weet. En hij krijgt geen kinderen. Tsja, dan gooi je de theorie niet weg. Er blijven genoeg sterke of slimme mensen over. Maar wie zegt nu dat de 'sterkste' of de 'slimste' de meeste kans op nakomelingen heeft? Eigenlijk is het antwoord heel simpel. We weten niet zo goed wat sterk en slim is. En we draaien de zaak om. Wie overleeft, die moet wel sterk of slim zijn. Anders overleefde die niet. Er zit iets in. Maar je kunt ook vraagtekens zetten.

Survival of the fittest is niet een waarheid als een koe. Het is een pleonasme, een tautologie. Het is een stelling die door zijn formulering altijd en automatisch waar is. Daar heb je dus eigenljik niets aan. Wat overleeft is wat overblijft in het putje van de draaikolk van het leven. Samen met de populariteit van de evolutieleer sluipt een gedachte mee in ons idee over de wereld en mensen. Dat is het idee, dat alles dat van waarde is overleeft omdat het groter, sterker en slimmer maakt. En dat is niet automatisch waar.

Want niemand zegt dat alles dat waarde heeft automatisch overleeft. Sterker nog. Ik kan heel veel bedenken dat voor mij veel waarde heeft, dat niet overleeft. Ik was onlangs nog bij een prachtig concert. Het ontroerde mij diep. Het concert maakte mij gelukkig. Dat geluk heeft voor mij veel waarde. Na het concert was het gevoel voorbij. Het geluk leeft verdund voort in een herinnering. Maar die is niet hetzelfde als het concert. Zo is het met veel kunst. Met liefde, met een ontmoeting of afscheid. Veel dingen hebben waarde en tonen hun waarde juist als ze tijdelijk zijn, als je ze los moet laten.

Er zijn ook mensen die hun leven in dienst stellen van anderen. Soms krijgen zij geen kinderen. Zijn die mensen niet sterk of niet slim? Kennen die mensen niet de grootste waarde die het creëren van nakomelingen vertegenwoordigt? We weten wel beter. En we vermoeden of weten of hopen dat die mensen een waarde koesteren die zo groot is, dat die voor hen minstens even groot is als het krijgen van nakomelingen.

En hopen we niet allemaal dat we een stukje van die grote ziel in ons dragen, waaraan we meer waarde kunnen ontlenen dan aan het reproduceren van onze genen.

Er zijn nogal wat mensen die menen dat de vrijheid van godsdienst maar moet worden opgeheven. Waaronder Rob Wijnberg, filosoof en auteur van het vorig jaar verschenen 'Nietzsche & Kant lezen de krant'. Hij betoogt in verschillende artikelen dat de vrijheid van godsdienst niet nodig is omdat de vrijheid van meningsuiting en vrijheid van vereniging en vergadering in de grondwet al voldoende waarborgen bieden.

http://nl.wikipedia.org/wiki/Godsdienstvrijheid geeft een heldere omschrijving van godsdienstvrijheid zoals geformuleerd in de Universele rechten van de mens en in de Nederlandse grondwet. Waarom is dat recht nog niet geschrapt vanwege de dubbeling met de andere rechten? Ik denk dat er twee redenen zijn die niet met zoveel woorden in de wet staan.

Ten eerste spreekt de grondwet met dit artikel uit dat ieder geloof (die zich godsdienst noemt) in Nederland principieel gelijkwaardig is. Het proces tegen Wilders toont dat argumenten van godsdienstlastering of groepsbelediging juridisch gezien de vrijheid van meningsuiting niet belemmeren. Hoewel deze vrijheid van meningsuiting iedereen het recht geeft om de meest denigrerende commentaren te geven op welke godsdienst dan ook, blijft er altijd een argument op de bodem van de Nederlandse rechtstaat geldig, om alle godsdiensten gelijkwaardig te noemen. Het is net als met de beruchte uitspraak van Cato: Overigens ben ik van mening dat Carthago verwoest moet worden. De godsdienstvrijheid is een krachting argument. Zelfs na de meest vreselijke en beledigende uitspraken kan je roepen: En toch is mijn geloof voor de Nederlandse wet gelijkwaardig aan die van jou en ieder ander !

Er is nog een tweede reden die van belang is voor de vrijheid van godsdienst. Die vrijheid stimuleert iedereen om zelf, als persoon een afweging te maken welk geloof je aanhangt en hoe je daarmee omgaat. Dat geldt niet alleen voor een persoon en een kerk tegenover andere meningen en kerkelijke of politieke organisaties. Omdat de godsdienstvrijheid in de grondwet primair een persoonlijke vrijheid is geldt die vrijheid ook voor ieder individu tegenover zijn eigen kerkgemeenschap. De Nederlandse grondwet spreekt met deze tekst als het ware de verwachting uit, dat iedereen op eigen afweging besluit hoe hij of zij omgaat met richtlijnen en aanbevelingen van zijn geloof of die van een ander. En dat is niet triviaal.

In Nederland heerst in de praktijk een redelijke vrijheid van meningsuiting en van godsdienst. Maar er heerst geen vrijheid van moreel handelen naar eigen goeddunken. Ons handelen wordt met grote regelmaat getoetst aan maatschappelijke regels. Rijdt je niet te hard over de snelweg, pik je niets uit de supermarkt, breng je je boeken op tijd terug naar de bibliotheek, betaal je keurig je belasting.... Ook wanneer je een kerkdienst bijwoont krijg je tal van aanbevelingen wat je het beste kunt doen. Ook opvattingen van politieke aard worden niet geschuwd in de kerken. Kerkgemeenschappen oefenen een grote invloed uit op hun leden. Inclusief (al dan niet bedekt) stemadvies. Daarom is het van groot belang voor het functioneren van de democratische rechtstaat, dat personen kunnen worden aangesproken op hun eigen verantwoordelijkheid om te stemmen op hun politieke vertegenwoordiger. Tegenover de vrijheid van godsdienst, gegund door Nederland, staat een morele plicht jegens Nederland om zelfstandig een politieke afweging te maken bij verkiezingen.

De godsdienstvrijheid geeft uiting aan de klassieke scheiding van kerk en staat. Argumenten voor het opheffen van de vrijheid van godsdienst, zoals bv. Wijnberg betoogt, gaan er aan voorbij, dat de scheiding van kerk en staat niet triviaal is. Als je net doet alsof de kerk politiek gezien niet bestaat, hef je de invloed van de kerk op de staat niet op. Integendeel. De kerkvaders bemoeien zich toch met de politiek. De godsdienstvrijheid werkt twee kanten op. Het bevrijdt individuen van godsdienstdwang, opgelegd door de staat. En het bevrijdt het individu van politieke dwang opgelegd door zijn kerk. Doordat de Universele rechten van de mens (en de Nederlandse Grondwet) deze rechten expliciet bij het individu leggen, schept het voor het individu een handelingsvrijheid ten opzichte van zowel het geloof als de staat. Wanneer je de vrijheid van godsdienst uit de wet haalt, geef je politieke beïnvloeding vanuit (superioriteitsdenken in) het geloof een stimulans.

Je kunt de legitimering van godsdienstvrijheid dus best omdraaien: scheiding tussen kerk en staat beschermt evenzeer de kerk als de staat. Ook de vrijheid van godsdienst beschermt de democratische rechtstaat tegen politieke (groeps)dwang vanuit de godsdienst. In tegenstelling tot Wilders denk ik bovendien, dat de Katholieke of Protestantse kerk geen haar beter zijn dan de islamitische tegenhangers. De vrijheid van godsdienst begrenst en corrigeert beïnvloeding van individuele keuzes voor geloof èn politiek.

Filosoferen is telkens opnieuw beginnen. Je hebt filosofen die iets opbouwen en de volgende keer doorgaan waar ze gebleven zijn. En je hebt filosofen die iedere keer weer opnieuw een steen zoeken en beginnen. Te bouwen of te hakken. Waarom zou je iets groots bouwen? Waarom zou je telkens opnieuw beginnen? Je kunt een huis bouwen om in te wonen, of een kasteel om te pronken, of mensen erbuiten te houden. Je kunt stenen stapelen om je weg te markeren of terug te vinden wanneer de paden onzeker zijn. Wie of wat wil je bereiken met je grote gebouw? De hoogste hemel? Het uitzicht? Of zit je er als prinses in opgesloten? Telkens opnieuw beginnen is dat je iemand ontmoet. Wanneer je iemand ontmoet begin je altijd opnieuw. Ontmoeten is iets anders dan tegenkomen. Je komt alleen mensen tegen die de verkeerde kant uit lopen. Mensen die elkaar ontmoeten lopen altijd naar hetzelfde punt toe. Een oogcontact, groet of glimlach is altijd nieuw. Opnieuw. Omdat een oogcontact dat niet nieuw is geen contact maakt. Omdat een glimlach die niet nieuw is niet glimt en niet lacht. En omdat een groet die niet nieuw is niet groet. Omdat in een ontmoeting de hele wereld buigt, verbuigt, vormt naar dat centrum.

Als filosoferen communiceren is, dan weef je draden van taal die van ontmoeting naar ontmoeting verbinden. Maar de draden blijven niet, die lossen weer op nadat ze hun verbindend werk gedaan hebben. Zodat alleen de laatste ontmoeting als een steen telkens rimpelt in de vijver. Met ieder moment van ontmoeting kan je een paar eenvoudige woorden inspireren die verbinding maken, die iets toevoegen, aanreiken. Grote bouwsels zijn als loshangende draden van verlaten en verstofte spinnenwebben. Als al dat filosoferen zin heeft, dan wordt er heel af en toe een simpel zinnetje geboren. Zomaar omdat het je overkomt als je telkens opnieuw begint. Zo’n enkel klein tijdelijk zinnetje dat jou ontmoet is de moeite waard. Telkens opnieuw.